Nurty psychoterapii

Ojcem tego nurtu psychoterapii jest sam Zygmunt Freud, twórca psychoanalizy, która jest uważana za jedną z najbardziej znanych teorii naukowych XX wieku. Freud zrewolucjonizował sposób myślenia o człowieku, ujawniając, jak wieloznaczne jest jego życie, wyciągając „na światło dzienne” ludzkie popędy, w tym, najsilniej mobilizujący do działania, popęd seksualny, podświadomość oraz wewnętrzne siły destrukcyjne i konflikty.

Nurty psychoanalityczne tłumaczą występowanie zaburzeń napięciem, jakie występuje pomiędzy tym, co świadome, a tym, co podświadome. Terapia psychoanalityczna za cel stawia sobie zdefiniowanie głębszych przyczyn zaburzeń.

W teorii psychoanalizy jako podłoże zaburzeń przyjmuje się nieuświadomione konflikty wewnętrzne występujące między składowymi ludzkiej psychiki, czyli:

• id (instynkt, naturalny popęd),
• superego (wartości, idee wpojone przez społeczeństwo),
• ego reprezentującym świadome działania, które wynikają z równowagi lub jej braku między id a superego.

Terapia w nurcie psychoanalitycznym ma za zadanie uświadomić zahamowania pacjenta a także wewnętrzne popędy, których dotychczasowe tłumienie i wypieranie ze świadomości, doprowadziło do powstania różnego rodzaju zaburzeń. Zepchnięte do podświadomości potrzeby lub przeżycia manifestują swą obecność poprzez mechanizmy obronne, które czasami mogą prowadzić do zaburzeń psychicznych.

W psychoterapii psychoanalitycznej terapeuta poprzez analizę marzeń sennych, swobodnych skojarzeń (czasami nie mających sensu), natręctw, fobii czy czynności pomyłkowych, dąży do wyjawienia przez pacjenta trudnych doświadczeń z przeszłości.

Ten rodzaj terapii zwykle prowadzony jest przez kilka, a w niektórych przypadkach, nawet kilkanaście lat. Można nią leczyć zarówno lżejsze objawy, których wyeliminowanie poprawiłoby jakość życia, jak i ciężkie przypadki kliniczne. Powtarzana zwykle kilka razy w tygodniu sesja terapeutyczna trwa około godziny i prowadzona jest w oparciu o rozmowę, w której osoba poddająca się psychoterapii ma mówić o wszystkim, co akurat chce z siebie wyrzucić, a psychoterapeuta próbuje dokonać interpretacji słów klienta. Psychoterapeuta, aby nie zakłócać swobodnego projektowania klienta, siedzi za głową klienta leżącego zwykle na kozetce.

Współczesne podejście do psychoterapii jest raczej luźne, co oznacza, że terapeuta nie trzyma się ściśle narzędzi przypisanych do jednego konkretnego rodzaju psychoanalizy lecz wykorzystuje różne narzędzia w zależności od potrzeb pacjenta.

Niemal każdy uczony, który dotknął psychoanalizy po Freudzie, rozwijał tę teorię w nieco innym od klasycznego kierunku. Jednym z nich był Carol Gustaw Jung, który na warsztat wziął sobie nieświadomość zbiorową kierowaną przez ogólnoludzkie konstrukty myślowe definiujące sposób patrzenia na świat przez ludzi. Jung mówił o motywach i najstarszych wzorcach psychicznych, czyli archetypach jakie funkcjonują w zbiorowej nieświadomości i wpływają na sposób funkcjonowania.

Nazwisk, które rozsławiły psychoanalizę na całym świecie jest znacznie więcej. Heinz Kohut i Magareth Mahler badali przede wszystkim narcystyczne zaburzenia osobowości. Z ich badań wynikało, że pewien rodzaj narcyzmu ma za zadanie maskować prawdziwe problemy jednostki charakteryzującej się samouwielbieniem. Leczenie muzyką, religią czy w przypadku najmłodszych pacjentów bajkami wprowadził do psychoanalizy Erich Fromm, który podkreślał wpływ kultury na ludzką świadomość. Z kolei Francuz Jacques Lacan źródła konstrukcji myślowych człowieka upatrywał w konstrukcjach językowych tworzonych przez społeczność, w której funkcjonuje dana jednostka. To właśnie z połączenia teorii psychoanalizy z lingwistyką wywodzi się metoda neurolingwistycznego programowania NLP, które zakłada, że konstrukty myślowe można zmieniać technikami sugestii, a więc i terapię można prowadzić w ten sposób.

Jeszcze innym nurtem psychoterapii powstałym w oparciu o psychoanalizę jest bioenergetyka stosowana między innymi w terapii chorób nowotworowych i zaburzeniach psychosomatycznych. Zgodnie z tą teorią umysł i ciało to jedność, a więc terapia skupia się na wzajemnym oddziaływaniu psychiki i ciała. Swymi metodami bioenergetyka czasami nawiązuje do medytacji, jogi, relaksacji oraz innych praktyk dalekiego wschodu.

Odchodzenie od klasycznej psychoanalizy przyczyniło się do wyróżnienia podejścia psychodynamicznego, którego głównymi przedstawicielami byli Carl Gustav Jung, Erik Erikson i Alfred Adler. Nurt ten kładzie nacisk na dynamizm procesów rządzących ludzką osobowością oraz konfliktów, jakie z nich wynikają. Terapia psychodynamiczna ma prowadzić do uwolnienia od cierpienia poprzez wyjawienie ukrytych konfliktów wewnętrznych.

Szkoła psychodynamiczna źródła zaburzeń upatruje w traumatycznych doświadczeniach z wczesnego dzieciństwa, które poprzez mechanizmy obronne wypieramy ze świadomości. Doświadczenia te jednak, w życiu dorosłym dają o sobie znać poprzez uciążliwe objawy.

Wśród praktykowanych w tym podejściu metod pracy terapeutycznej można wymienić analizę marzeń sennych, wolnych skojarzeń i czynności pomyłkowych.

Zamiast analizować i interpretować sny, czy przeszłość pacjenta, behawioryści woleli zająć się tym, co dzieje się w danym momencie życia pacjenta. Psychoterapia behawioralno-poznawcza skupia się na zachowaniach człowieka jako reakcji na otoczenie a zaburzenia wiąże z procesami uczenia się.

Człowiek uczy się przez całe życie, a w trakcie nauki nabywa różne nawyki. Z błędów popełnionych w trakcie uczenia się powstają zaburzenia traktowane tutaj jako zachowania. Terapia opiera się na zmianie tych zachowań. Ponieważ psychoterapia behawioralno-poznawcza wiąże zaburzenia z procesem uczenia się, także w terapii wybierane są techniki wymagające treningu np. relaksacja czy trening asertywności.

Za pomocą psychoterapii behawioralno-poznawczej leczyć można stany lękowe, różne fobie, ataki paniki, zaburzenia odżywiania. Ten rodzaj psychoterapii sprawdza się także w terapii uzależnień. Pomaga ponadto zwiększyć kompetencje społeczne, więc mogą z niej korzystać osoby mające trudności z wystąpieniami publicznymi czy osoby nieśmiałe.

Do zdefiniowania źródła zaburzeń dąży się poprzez analizę zachowań, treści ujawnianych w wypowiedziach czy błędów logicznych w myśleniu. W czasie terapii psychoterapeuta wraz z klientem odkrywają irracjonalne konstrukcje myślowe, automatyczne zachowania, przekonania, błędy, jakie powstały w obrazie świata pacjenta, przez które klient cierpi, a następnie próbują je zastąpić racjonalnymi konstrukcjami myślowymi. Cel psychoterapii w nurcie behawioralno-poznawczym powinien być jasno określony.

Sesje terapeutyczne zwykle odbywają się raz w tygodniu. Na ogół terapia jest krótkotrwała (około 10 spotkań), gdyż skupia się na konkretnym problemie, którego rozwiązania oznacza zakończenie terapii.

Zdaniem przedstawicieli tego nurtu, czyli m.in. Karla Jaspersa, Abrahama Maslowa i Carla Rogersa, zaburzenia wynikają z blokady ekspresji „ja”, z zakłóceń samorealizacji i rozwoju osobistego czy też z niezaspokojenia potrzeb z okresu dzieciństwa (np. potrzeby poczucia bezpieczeństwa, uwagi). Czasami zaburzenia tłumaczone są także lękiem przed odpowiedzialnością.

Ta szkoła psychoterapii traktuje człowieka jako integralną całość - jednostkę dążącą do samorozwoju. Rozwój, czyli ciąg wolnych wyborów, jest tu słowem kluczem. To do niego zmierza człowiek zmieniający swe postawy i przekonania.

Kolejnym fundamentem tego nurtu psychoterapii jest empatia i pełne zrozumienie oraz pełna akceptacja pacjenta a także analiza tego co jest tu i teraz, a nie tego, co było kiedyś. Problemy i wszelkie zaburzenia u człowieka biorą się z ograniczeń jego wolności i niemożności realizacji potrzeb a także ograniczonej wiedzy na temat samego siebie. Osoby z zaburzeniami uważane są tu za nieświadome swoich potrzeb, dlatego celem terapii jest przede wszystkim odbudowanie umiejętności identyfikowania ich, a także odnalezienie chęci do zmieniania swojego życia i zwiększenie zaufania do samego siebie.

Aby udzielić pomocy terapeuta wpierw musi poznać całego człowieka, rozpoznać jednostkę (mówi się tu o holistycznym podejściu do pacjenta).

Psychoterapia humanistyczna, w odróżnieniu od przykładowo klasycznej, nie koncentruje się wyłącznie na zaburzeniach, ale skierowana jest na całościowy obraz człowieka, stąd nazwy odmian terapii, takie jak psychoterapia zorientowana na klienta, czy terapia Gestalt, w której to człowiek jest w centrum zainteresowania. Twórcą Gestalt był Fritz Perls. Gestalt dąży do integracji ciała, emocji i psychiki człowieka. Klient w trakcie terapii ma nauczyć się rozpoznawać intencje własnych zachowań a te mogą wynikać z potrzeb. Efektem terapii ma być uzyskanie samoświadomości i większej dojrzałości.

W terapii humanistycznej używa się pojęcia „klient” zamiast „pacjent”, gdyż w rozumieniu tej teorii klient jest osobą bardziej aktywnie biorącą udział w terapii. Jest istotą która sama przy właściwym wsparciu pokonuje swoje ograniczenia. Terapii humanistycznej poddaje się zarówno sferę emocji, psychiki jak i cielesną, a więc całość człowieka.

Terapia prowadzona w nurcie humanistycznym może być krótkoterminowa lub trwać długo a przeznaczona jest szczególnie dla osób w trudnych sytuacjach życiowych, szukających wsparcia, własnej drogi wewnętrznego rozwoju, chcących lepiej poznać siebie, pogłębić samoświadomość.

Psychoterapia ericksonowska (nazwa pochodzi od nazwiska jego twórcy, Miltona Ericksona) zakłada że każda decyzja i działanie człowieka bez względu na to, jakie przynosi skutki, opiera się na dobrych intencjach (np. poszukiwaniu poczucia bezpieczeństwa). Terapeuta nie musi doskonale rozumieć klienta, ale poprzez znane sobie metody ma doprowadzić do jego zmiany. Rolą psychoterapeuty jest uświadomienie klientowi jego możliwości. W każdym człowieku a także w relacjach międzyludzkich tkwią zasoby, które odpowiednio można uruchamiać. Cel jest zawsze możliwy do osiągnięcia.

Według podejścia systemowego, zaburzenia są ściśle związane z systemem społecznym i wynikają z relacji między jednostką, a grupą społeczną, w jakich pełni ona role. Człowiek jest tu rozumiany jako część systemu, którym może być przykładowo rodzina, grupa koleżeńska, grupa sąsiedzka, grupa szkolna.

Podstawowym założeniem terapii prowadzonej w nurcie systemowym jest cyrkularność, która zakłada wzajemne oddziaływanie na siebie elementów systemu. Jedna zmiana elementu wywołuje zmiany w innych elementach. Cyrkularność zastępuje tu proste patrzenie typu „przyczyna - skutek”.

Osoba zgłaszająca się na terapię jest elementem dysfunkcyjnego systemu, do którego skierowana ma być pomoc terapeuty. Ponieważ problemy jednostki wynikają z relacji w całym systemie, wśród metod pracy terapeutycznej w nurcie systemowym często praktykowana jest terapia dla grup osób (terapie rodzinne, małżeńskie, dla par itp.). Podczas takich terapii terapeuta bada relacje w systemie i stara się wypracować gotowe rozwiązania dla pacjenta i systemu, w którym on funkcjonuje oraz doprowadzić do wytworzenia właściwych sposobów komunikowania się między członkami analizowanej grupy.  W trakcie terapii dąży się do rozróżnienia i uzyskania równowagi między indywidualnym „ja” a „ja” systemowym, a zatem terapia ta zmierza do zmiany sposobu myślenia członków systemu.

Trudno określić jednoznacznie przybliżony czas trwania takiej terapii - zależy on od konkretnego przypadku.

Nurt ten nazywany jest przez niektórych redukcjonizmem, gdyż redukuje psychikę oraz osobowość człowieka do funkcji fizjologicznych organizmu. Zgodnie podejściem fizjologicznym, psychika i osobowość człowieka związane są z aktywnością genów, systemu hormonalnego i chemią mózgu.

Psychoterapeutów pracujących zgodnie z metodami tego nurtu psychoterapii nie interesuje podświadomość czy wpływ społeczeństwa na psychikę człowieka. Analizują oni za to wpływ chemii organizmu na emocje, takie jak poczucie lęku, czy agresję oraz dziedziczenie pewnych cech, tendencji z pokolenia na pokolenie.

Wśród metod praktykowanych w nurcie fizjologicznym psychoterapii wymienia się m.in. „biofeedback”, polegający na monitorowaniu zwykle nieświadomych fizjologicznych reakcji organizmu na sytuacje, które wywołują emocje.  Dzięki tej metodzie można wytrenować w sobie pewne reakcje, by na niektóre bodźce z zewnątrz reagować spokojniej. Taką terapię szczególnie zaleca się osobom cierpiącym na nadciśnienie tętnicze, ADHD, nerwice oraz nie radzącym sobie ze stresem.  

Ze względu na mnogość i różnorodność nurtów psychoterapii, dyscyplina ta uważana jest za niejednorodną. Istnieje jednak coś, co dla większości nurtów psychoterapii jest wspólne. Takim punktem styku jest relacja między pacjentem a psychoterapeutą, która powinna opierać się na zaufaniu, zrozumieniu, woli współpracy i wzajemnym szacunku.

Wielu współczesnych psychoterapeutów wykazuje pewną elastyczność w stosowaniu różnych podejść psychoterapeutycznych i nie zamyka się na jeden nurt terapeutyczny.

Dzięki nim dziś coraz częściej mówi się o psychoterapii integratywnej jako tej, która łączy różne podejścia. Psychoterapeuci, którzy integrują różne nurty psychoterapii znają wiele metod i mogą je dobierać do indywidualnych potrzeb pacjenta i rodzaju zaburzeń, a z całej teorii psychoterapii wybierać to, co najlepsze, najskuteczniejsze, najmniej zawodne.